Powstały 1933 roku utwór „Bal u Starego Joska”, bardziej znany pod tytułem „Bal na Gnojnej” jest jednym z najbardziej popularnych warszawskich piosenek apaszowskich. 

Walc „Bal u Starego Joska” skomponowany został przez Fanny Gordon. Ta polsko-rosyjska kompozytorka urodzona w Jałcie, wyemigrowała do Polski po rewolucji październikowej i tu zdobyła sławę. Pisano o niej, że jest to „utalentowana i ceniona kompozytorka polska, znana ze swoich popularnych przebojów rewjowych”. Tekst piosenki stworzyli pisarze i autorzy tekstów: Julian Krzywiński i Leopold Brodziński. Cała trójka pracowała już ze sobą tworząc wspólnie pierwszą polską operetkę „Yacht miłości”, wystawioną w Teatrze 8.30. 

W 1933 roku, w Teatrze Morskie Oko, wystawiono rewię „Dodatek Nadzwyczajny”, w którym najprawdopodobniej wykonany został pierwszy raz ten utwór lub jego pierwowzór. Akcja rewii rozgrywa się w ciemnych zaułkach i spelunkach wielkiego miasta, więc występująca w rewii kawiarnia „U Joska na Gnojnej” świetnie wpisywała się koloryt przedstawienia.

Mimo że restauracja była zarejestrowana jako herbaciarnia, był to lokal zdecydowanie alkoholowo-rozrywkowy o szemranej sławie. W spelunce tej stałymi gośćmi bywali głównie handlarze i tragarze z Hali Mirowskiej oraz woźnice, a „do wódki” przygrywał akordeonista. Specjalnością Grubego Joska były pikantne flaki posypane papryką, zwaną cegłą oraz wódka podawana w małych szklaneczkach. Legenda knajpy była jednak tak wielka, że nie omijali jej ani literaci, ani politycy szukający mocniejszych wrażeń. Znana jest historia, kiedy to znudzony intelektualnymi rozmowami w „Ziemiańskiej” Bolesław Wieniawa-Długoszowski zakrzyknął: „Jedziemy do Joska” i kilkudziesięciu gości przeniosło się na ul. Rynkową na dalszą część nocy.

Pierwsze nagranie płytowe późniejszego przeboju pochodzi z 1934 roku. Wykonał je Tadeusz Faliszewski, aktor grający na wielu polskich scenach oraz piosenkarz występujący, m.in. w Chórze Dana. Był jednym z najbardziej popularnych piosenkarzy okresu międzywojennego, obok Mieczysława Fogga i Stefana Witasa. 

W nagraniu piosenki Faliszewskiemu akompaniowała Orkiestra Gitar Hawajskich pod dyr. Wiktora Tychowskiego i Mieczysława Wróblewskiego. 

Płytę wydała warszawska wytwórnia Syrena-Elektro, która powstała w 1906 roku jako Syrena Rekord, a w okresie międzywojennym miała dominującą pozycję na rynku polskim.

Chyba najmocniej kojarzonym z „Balem na Gnojnej” wykonawcą jest bard i popularyzator warszawskiego folkloru Stanisław Grzesiuk. Wielu wykonawców wykonując utwór powołuje się właśnie na utwór w wykonaniu Grzesiuka, który w 1959 roku wystąpił w dwóch audycjach radiowych i właśnie z tego okresu pochodzą jego pierwsze nagrania.

Piosenkę, zainspirowane właśnie wykonaniem Grzesiuka, do swojego repertuaru włączały liczne kapele warszawskie. Słychać było ją w repertuarach prawdopodobnie wszystkich kapel podwórkowych wędrujących po Warszawie, zarówno tej lewobrzeżnej, jak i na Pradze. Śpiewały ją, m.in. Kapela Czerniakowska i Kapela Staśka Wielanka. A także współczesne kapele i zespoły, takie jak Warszawskie Combo Taneczne, Warszawska Orkiestra Sentymentalna, Kapela Sztajer czy Menele.

„Bal na Gnojnej” wystąpił też w filmie, w czarno-białym obrazie Czesława Petelskiego z 1958 roku „Baza ludzi umarłych”, zrealizowanym na podstawie noweli i scenariusza Marka Hłaski. Jest to opowieść, której akcja rozgrywa się w Bieszczadach, po zakończeniu wojny. Wśród pracujących przy wycince drzew robotników nie brakuje skazanych przestępców, którzy trafili tu w ramach wyroku. Robotnicy pracują w fatalnych warunkach i z psującym się wciąż sprzętem. W tych warunkach ginie podczas pracy przywalony kłodami alkoholik „Apostoł”. Podczas pogrzebu nie ma organisty, więc za instrumentem musi usiąść jeden z dwóch żałobników. Niestety, nie zna on „Salve regina”, więc zaczynają brzmieć dźwięki znanej piosenki.

Pokolenie dzisiejszych pięćdziesięciolatków zafascynowanych, m.in. muzyką rockową, a z reguły nieznającą muzyki „podwórkowej” swoich rodziców, odkrywało ją dzięki brawurowym wykonaniom zespołu Szwagierkolaska, założonego w 1995 roku przez Muńka Staszczyka i Andrzeja Zeńczewskiego. Ten projekt był realizowany w celu przypomnienia muzyki warszawskiej ulicy i repertuaru Stanisława Grzesiuka. Nagrana wtedy płyta „Luksus” z ulicznymi piosenkami zdobyła niezwykłą popularność, a za nią także utwory warszawskiego folku. Płyta zdobyła status podwójnej platyny, co oznaczało, że sprzedano ponad pół miliona jej egzemplarzy.

Mieliśmy również okazję poznać ostrzejsze wykonania tego evergreenu. Sięgali bowiem po niego nie tylko piosenkarze kultywujący folklor miejski. Piosenka znalazła się również w repertuarach zespołów rokowych w innych  aranżacjach, nawet w tak niespodziewanych jak hardrockowych i heavy metalowy. 

Piosenka trafiła też do współczesnego kabaretu. Wykonywał ją, m.in. Bohdan Łazuka, a także Zbigniew Zamachowski z Grupą MoCarta.

Jak widać „Bal u starego Joska” wciąż inspiruje wykonawców, wciąż jest żywy warszawskiej tradycji i muzyce. Prawdopodobnie zostanie tak na wiele, wiele lat.

Tomasz Chodorski

3 listopada 2020 roku