BRYŁY STEFANA BRYŁY
Czy profesor Stefan Bryła mógł wykonywać inny zawód? „Można uznać, że Bryła ze swoim nazwiskiem nie miał innego wyboru niż praca inżyniera.”
To nieco żartobliwe zdanie napotkałem w jednym z tekstów opisujących życie i twórczość niezwykłego człowieka, pioniera wysokościowych konstrukcji stalowych, osoby wielce zasłużonej dla nowoczesnego budownictwa. Wypowiedział je prof. Bolesław Orłowski, znawca i historyk polskiej techniki. Niejednokrotnie opisując budowle architektów mówi się bowiem o bryle. Na przykład o dawnym warszawskim dworcu Kolei Warszawsko - Wiedeńskiej mówiło się, że jego bryła przypomina dwa parowozy złączone tendrami.
Poznajmy więc profesora Stefana Bryłę, dziś już nieco zapomnianego budowniczego, innowacyjnego konstruktora wieżowców, jednocześnie naukowca, pedagoga i wielkiego patrioty.
Prof. Stefan Bryła
Fot. domena publiczna
Stefan Bryła pochodził z Krakowa, lecz początki wykształcenia zdobywał na kresach w Stanisławowie. Studia ukończył we Lwowie, na Wydziale Inżynierii Szkoły Politechnicznej (przyszła Politechnika Lwowska). O rozmiarze jego talentu niech świadczy fakt, że już rok po uzyskaniu dyplomu, w 1908 roku, obronił doktorat, a w 1910 roku, mając zaledwie 24 lata rozpoczął pracę naukową i dydaktyczną z tytułem docenta. Zaraz potem wyjechał celem dalszego pogłębiania swojej wiedzy na uczelnię w Charlotenburgu pod Berlinem, oraz do Paryża i Londynu. Swoje umiejętności wykorzystywał praktycznie, pracując na wielkich budowach w Kanadzie i USA. W 1913 roku pracował w Nowym Jorku, należał do zespołu projektantów wieżowca Woolworth Buliding. Budynek ten, o wysokości 241 m, przez 17 lat był najwyższym na świecie.
Zdobyte umiejętności i doświadczenie ani przez chwilę nie skłoniły go do chęci kontynuowania kariery za granicą. Powrócił z za oceanu i przez dwa lata był wykładowcą Polskiego Kolegium Uniwersyteckiego w Kijowie. Chciał służyć swoją wiedzą i pracować dla ojczystego kraju, choć w pełni było to możliwe dopiero po odzyskaniu niepodległości. Podkreślałem już patriotyzm Stefana Bryły, który w pełny pokazał w czasie wojny. W 1918 roku stanął do walki w obronie Lwowa, a w latach 1919-1920 uczestniczył w wojnie polsko-bolszewickiej.
Nadszedł czas Polski niepodległej. Stefan Bryła rozpoczyna w 1921 roku pracę jako wykładowca budowy mostów na Politechnice Lwowskiej, natomiast od 1934 roku wykłada na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej, którego wkrótce zostanie dziekanem. Prowadzi intensywną pracę naukową zwieńczoną ogromną liczbą publikacji. Jest cenionym członkiem wielu towarzystw naukowych na świecie i szanowanym autorytetem o międzynarodowej sławie w dziedzinie spawanych konstrukcji stalowych. Był członkiem Akademii Naukowo-Technicznej, instytucji działającej w Polsce okresie międzywojennym, a zlikwidowanej w czasach komunistycznych.
Równolegle prowadzi działalność projektową. To na tym polu Warszawa wiele zawdzięcza profesorowi Bryle. Znane monumentalne budowle jego autorstwa na stałe wpisały się w krajobraz stolicy. Niestety, nie zawsze jesteśmy tego świadomi. Profesor Bryła projektował bowiem stalowe konstrukcje szkieletowe gmachów, bez których nie mogłyby one powstać. W opisach tych budowli najczęściej podaje się głównego projektanta, rzadko jednocześnie podając twórcę i projektanta konstrukcji stalowej – Stefana Bryłę. Oddajmy zatem sprawiedliwość profesorowi i przypomnijmy jego warszawskie realizacje.
Jedną z pierwszych była budowa hali produkcyjnej dla Warszawskiej Spółki Akcyjnej Budowy Parowozów. Produkowano w niej i remontowano parowozy, a także kotły parowe dla potrzeb kolei. Po wojnie w znacjonalizowanej fabryce produkowano maszyny budowlane. Była to znana wytwórnia sprzętu od roku 1952 nosząca imię Ludwika Waryńskiego.
Bardzo oryginalny modernistyczny gmach poczty i telekomunikacji, przy ulicy Nowogrodzkiej, według projektu Juliusza Putermana-Sadłowskiego, powstał w latach 1928-34. Niemal w tym samym czasie powstał gmach Muzeum Narodowego przy Alejach Jerozolimskich.
Początek lat 30-tych to budowa kolejnych gmachów z udziałem profesora Bryły. Na rogu Krakowskiego Przedmieścia i Królewskiej powstaje wielki budynek dla kwaterunku wojskowego, znany powszechnie jako „Dom bez kantów”, którego głównym projektantem jest architekt Czesław Przybylski.
"Dom bez kantów" przy Krakowskim Przedmieściu
Fot. Franciszek Trynka
Na szczególną uwagę zasługuje powstały w latach 1931-1933 gmach Towarzystwa Ubezpieczeniowego „Prudential”, którego głównym projektantem był arch. Marcin Weinfeld. Ten najwyższy przedwojenny 17-kondygnacyjny budynek, nazywany przez warszawiaków niebotykiem, przeżył bombardowanie w czasie powstania warszawskiego. Mimo trafienia ogromnym pociskiem z moździerza kalibru 600 mm konstrukcja stalowa profesora Bryły okazała się tak trwała, że wypalony gmach przetrwał i został po wojnie odbudowany, jako znany wszystkim hotel „Warszawa”. Studenci warszawscy wspominają natomiast profesora jako twórcę wielkiego 10-piętrowego domu akademickiego u wylotu ulicy Akademickiej i placu Narutowicza.
Most w Maurzycach
Fot. Marek i Ewa Wojciechowscy; domena publiczna
Szczególnym osiągnięciem profesora Bryły stał się zbudowany według jego projektu pierwszy na świecie, całkowicie spawany most na rzece Słudwi w Maurzycach pod Łowiczem. Przyniósł on międzynarodową sławę profesorowi. Budowla ta, dzięki spawanej konstrukcji mogła być o 20 % lżejsza od tradycyjnej nitowanej. Zyskała światowy rozgłos i zainteresowanie. Była chętnie odwiedzana przez inżynierów z zagranicy. Zabytkowy most istnieje do dziś.
W okresie międzywojennym prof. Stefan Bryła zajmował się także działalnością polityczną. Jako członek chrześcijańskiej demokracji pełnił przez 3 kadencje mandat poselski z okręgu we Lwowie.
Chlubną, choć tragicznie zakończoną kartę, zapisał Stefan Bryła w okresie ostatniej wojny. Włączył się aktywnie do tajnego nauczania jako dziekan podziemnego Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej, oraz brał udział w pracach biura Delegata Rządu na kraj. Opracowywał 10-letnie plany odbudowy Polski powojennej ze zniszczeń, a jednocześnie, wbrew swojej roli jako budowniczego, dla potrzeb Kedywu AK przygotował instrukcję „Jak niszczyć mosty stalowe”.
Niestety, działalność profesora nie uszła uwagi Niemców. Został aresztowany za organizację tajnego nauczania i osadzony na Pawiaku w listopadzie 1943 roku. Mimo udanego wykupu i wyjścia na wolność, został ponownie aresztowany wraz z rodziną. 3 grudnia 1943 roku został rozstrzelany w ulicznej egzekucji w pobliżu zajezdni tramwajowej przy ulicy Puławskiej (to miejsce, gdzie istniało po wojnie kino „Moskwa”, po którym pozostały dwa kamienne lwy). Na grobie rodzinnym na Starych Powązkach profesora upamiętniono symboliczną tablicą.
Wspomnijmy jeszcze na koniec, że profesor Bryła parał się również działalnością pisarską. W działalności publicystycznej poruszał tematy związane z jego działalnością w organizacji chrześcijańskich demokratów. Z podroży zagranicznych pisał reportaże, a także wydał kilka książek podróżniczych. Był również encyklopedystą. W wydanej 5-tomowej przedwojennej encyklopedii napisał część haseł z dziedziny techniki.
Profesor Stefan Bryła został upamiętniony nazwą ulicy na warszawskim Mokotowie.
Franciszek Trynka